Cechy rzemieślnicze działające w Gnieźnie wytworzyły wiele dokumentów, akt i zabytków kultury materialnej. Wiele z nich w ciągu wieków uległo zniszczeniu. Ocalałe zabytki pisane i inne stanowią cenne źródło do poznania historii miasta oraz działalności organizacji cechowych. Dokumenty pergaminowe i inne źródła dotyczące cechów gnieźnieńskich przechowywane są przede wszystkim w Archiwum Państwowym w Poznaniu przy ulicy 23 Lutego i w jego Oddziale znajdującym się w Gnieźnie przy ulicy Jana III Sobieskiego.
Najstarsze, piętnastowieczne gnieźnieńskie dokumenty cechowe nie zachowały się do naszych czasów z powodu pożarów w latach 1512 i 1613. Ich treść znana jest historykom z późniejszych tzw. transumptów, czyli dokumentów wpisanych w treść potwierdzeń dokumentów wcześniejszych, jakich dokonywano w następnych stuleciach. Potwierdzeń tych dokonywały władze miejskie Gniezna bądź nawet królowie polscy – od końca XV wieku. W ten sposób przetrwały do naszych czasów statuty cechów: szewców z 1420 roku, rzeźników z 1439 roku, krawców z 1443 roku i piwowarów z 1456 roku. Natomiast najstarszy zachowany oryginalny dokument, to pochodzące z 1514 roku „Artykuły towarzyszów cechu krawieckiego w Gnieźnie dotyczące przyjmowania w hospicjum”. Dokument spisany jest w języku łacińskim na pergaminie o wymiarach 630×423 mm. Zachowała się również oryginalna pieczęć woskowa. Kolejnym dokumentem jest wykonany przez władze miejskie w 1515 roku akt potwierdzający statut cechu szewskiego z 1443 roku. Omawiany dokument sporządzony został w języku łacińskim na pergaminie i posiada zachowaną pieczęć woskową. Z dokumentów XVI-wiecznych na uwagę zasługuje także potwierdzenie przez króla Zygmunta Augusta statutu tegoż cechu z roku 1568. Pergaminowy dokument zachował się w nie najlepszym stanie. Wyróżnia go własnoręczny podpis podkanclerza koronnego i biskupa płockiego Piotra Miskowskiego.
Liczba zachowanych dokumentów i ksiąg z XVII i XVIII wieku wyraźnie wzrasta. Oprócz statutów cechowych zachowały się księgi przyjęć do cechu, protokolarze posiedzeń władz cechowych, księgi rachunkowe, rejestry opłat, świadectwa prawego urodzenia i świadectwa moralności członków cechów, świadectwa mistrzowskie i czeladnicze. Łącznie z akt powstałych przed 1793 rokiem, czyli przed II rozbiorem Polski i wcieleniem Gniezna do Prus Południowych, zachowało się 35 oryginalnych dokumentów i ksiąg cechowych. Niektóre z nich do dziś cieszą oko okazałą oprawą plastyczną. Jako przykład wymienić można chociażby kartę tytułową księgi cechu szewców z 1747 roku. Obszerny tytuł w języku łacińskim spisany jest na karcie papieru czerpanego o wymiarach 315×186 mm. Nad tytułem umieszczono Oko Opatrzności, otoczone zielonymi i żółtymi promieniami. Po obu stronach tekstu umieszczono postacie dwóch świętych patronów – św. Kryspianina i św. Kryspiana.
Uwagę zwraca również pochodzący z 1728 roku statut garncarzy gnieźnieńskich z godłem cechu. Według rysunku godłem cechu był dzban, z którego wyłaniały się: łopata garncarza do kopania i urabiania gliny oraz topór o poszerzonym ostrzu służący do rąbania gliny. Wśród napisów umieszczonych na dzbanie i w jego sąsiedztwie uśmiech czytającego wzbudza tekst: „Figulus Figulum Odit” (garncarz garncarza nienawidzi).
Na innych zachowanych dokumentach z pewnością warto zauważyć podpisy
królów polskich: Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana III Sobieskiego i
Augusta II.
W archiwum poznańskim przechowywane są również inne, nie cechowe,
materiały mówiące o doniosłej roli rzemieślników i ich organizacji w
życiu miasta.
Pisarz miejski Szymon Gryzyngierwroku 1786 spisał „Księgę przywilejów miasta Jego Królewskiej Mości Gniezna”, w której między innymi wymienił przywileje cechów gnieźnieńskich, starszych cechów oraz prawa i obowiązki mistrzów, czeladnikowi uczniów.
Wiele spraw dotyczących cechów gnieźnieńskich znalazło się w formie wpisów w księgach miejskich Gniezna i w księgach sądowych grodu gnieźnieńskiego. Odnaleźć można w nich informacje na temat posiadanych przez rzemieślników ruchomości i nieruchomości, testamentów i fundacji. Zarówno księgi miejskie, jaki tzw. księgi grodzkie przechowuje Archiwum Państwowe w Poznaniu. Archiwalia dotyczące cechów gnieźnieńskich przechowuje również Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie przy ulicy Długiej. W tymże archiwum znajdują się – głównie zatwierdzane przez królów polskich – statuty cechowe, wpisane do ksiąg metryki koronnej.
Informacje dotyczące cechów gnieźnieńskich można także znaleźć w aktach innych miast wielkopolskich. Powszechnie stosowaną praktyką było użyczanie swojego statutu przez cech w jednym mieście cechowi z innego miasta. Cech szewców w Kostrzynie Wielkopolskim (mieście należącym do klarysek gnieźnieńskich) posługiwał się statutem cechu szewców gnieźnieńskich. Podobnie było z cechem kuśnierzy w Wągrowcu i cechem szewców w Pobiedziskach.
Dzisiejsi rzemieślnicy gnieźnieńscy są spadkobiercami tradycji cechowych nie tylko Królewskiego Miasta Gniezna. W jego bezpośrednim sąsiedztwie istniały do 1800 roku odrębne miasteczka, tzw. jurydyki, w których działały odrębne od gnieźnieńskich cechy. W jurydyce Cierpięgi od 1741 roku działały cechy: szewski i garncarski. Jurydyka Grzybowo posiadała na swym terenie cech kowali. Odrębny cech kowali istniał na terenie położonej w sąsiedztwie kościoła św. Michała osady Wójtostwo. Informacje o cechach działających na terenie jurydyk zawierają akta tych miasteczek.
Po 1793 roku Gniezno znalazło się w granicach państwa pruskiego. Dokumenty dotyczące działalności cechów gnieźnieńskich wchodzą w skład akt miasta Gniezna. Wśród nich znajdują się między innymi – statuty, protokoły z zebrań władz cechu, protokoły komisji egzaminacyjnych, zestawienia statystyczne, budżety cechowe, składy osobowe zarządów cechowych, a mianowicie: fryzjerów i perukarzy, garncarzy, kołodziejów, stelmachów, kominiarzy, kowali, krawców, malarzy, piekarzy, rzeźników, rymarzy, siodlarzy, tapicerów, ślusarzy i szewców. Wspomniane akta dotyczą XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku.
Dokumentacja dotycząca działalności gnieźnieńskich rzemieślników po II Wojnie Światowej zawarta jest w aktach Izby Rzemieślniczej w Poznaniu z lat 1945-1975. Obrazują one działalność rzemiosła w całym ówczesnym województwie poznańskim i liczą 4074 teczek. Zapewne wiele ciekawych materiałów archiwalnych znajduje się w rękach prywatnych. Nieliczne z nich zakupiło Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. Pozostałe, o których brak jest informacji naukowej, nie spełniają roli dokumentacyjnej.
Oprócz dokumentów pisanych Archiwum Państwowe w Poznaniu przechowuje tłoki pieczętne cechów gnieźnieńskich. Z połowy XVI wieku pochodzi tłok pieczętny – tzw. typariusz – cechu kowali i złotników. Tłok łączonego cechu – stelmachów, kołodziejów i stolarzy, wykonany został w 1588 roku. Z początku XVII wieku pochodzi typariusz cechu szewców. Najnowszym z przechowywanych w archiwum typariuszy jest inny tłok cechu łączonego – stelmachów, kołodziejów i stolarzy z połowy XVIII wieku. Wszystkie wymienione tłoki zdeponowane zostały w Archiwum Państwowym w Poznaniu przez okupantów hitlerowskich w 1940 roku. W Cechu Rzemiosł Różnych w Gnieźnie znajduje się tłok pieczętny Bractwa Młynarskiego z 1781 roku oraz kilkanaście sztandarów i ksiąg cechowych.
Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie zakupiło sztandar cechu malarzy z 1907 roku i księgę Towarzystwa czeladzi malarskiej z lat 1907-1946. W zbiorach MPPP w Gnieźnie przechowuje się kilkanaście fotografii mistrzów cechowych, między innymi Pelagii Gdeczyk – fotografa i Franciszka Michalaka – fryzjera. Muzeum posiada również dokumenty mistrza fryzjerskiego Jana Pilarczyka z 1922 roku. Jako depozyt Muzeum Narodowego w Poznaniu eksponowana jest skrzynka gnieźnieńskiego cechu stolarzy z XIX wieku, zawieszka cechu ślusarzy z Gniezna z 1774 roku oraz obesłanie cechowe kołodziejów i bednarzy z 1822 roku.
W aktach posesji gruntowych przechowywanych w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie znajdują się winietki – druki poszczególnych mistrzów różnych branż, które pochodzą z drugiej połowy XIX wieku i zlat 1919-1939.
Omówione wyżej dokumenty i zabytki kultury materialnej stanowią zaledwie ułamek z wytworzonych przez gnieźnieńskich rzemieślników w ciągu kilku wieków działalności. Stanowią jednak cenne źródło do poznania nie tylko historii gnieźnieńskiego rzemiosła.
Marek Szczepaniak i Erazm Scholtz